Η αναζήτηση της Αγροτέρας Αρτέμιδος - Οι περιπέτειες ενός αρχαίου ναού των κλασικών χρόνων στην καρδιά της Αθήνας

Το ΒΗΜΑ - 25/5/2008

Ο Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος ή του Μητρώου εν Αγραις, όπως τον πρόφτασαν οι Αγγλοι Stuart και Revett στα μέσα του 18ου αιώνα. Λίγα χρόνια αργότερα το μνημείο καταστράφηκε εντελώς και οι λίθοι του χρησιμοποιήθηκαν για το οθωμανικό τείχος του βοεβόδα των Αθηνών Αλί Χασεκί

Η αλήθεια είναι ότι από τον Ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος σήμερα δεν υπάρχουν παρά λίγες πέτρες από το κρηπίδωμα και λίγοι σκόρπιοι λίθοι. Ωστόσο η Γ΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων, στον έλεγχο της οποίας υπόκειται το οικόπεδο, δικαίως προτείνει να ολοκληρωθεί η ανασκαφή στο οικοδομικό τετράγωνο όπου υπήρχε παλαιά ο ναός, πριν από τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης για την τύχη αυτού του «φιλέτου γης» στο μέλλον. Γιατί βεβαίως για ένα «φιλέτο γης» πρόκειται, με θέα τον Ναό του Ολυμπίου Διός σε πρώτο πλάνο και την Ακρόπολη στο βάθος και μια περιπετειώδη ιστορία στην οποία εμπλέκονται οι πρώτοι αθηναίοι χριστιανοί, οι πρώτοι περιηγητές, οι παλαιοί και σύγχρονοι αρχαιολόγοι και ο... Χασεκί, βοεβόδας των Αθηνών. Ας δούμε όμως την ιστορία.

Στους πρόποδες του Αρδηττού, στο οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Αρδηττού, Θωμοπούλου, Κεφάλου και Κούτουλα στο Μετς, στεκόταν κάποτε ο Ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Στην περιοχή αυτή, η οποία βρίσκεται επάνω από την ανατολική όχθη του Ιλισού και ονομαζόταν κατά την αρχαιότητα Αγρα ή Αγραι, λατρευόταν η Αρτεμις Αγροτέρα, η Αρτεμις Κυνηγός δηλαδή. Και ο ναός της ήταν ένας μικρός ιωνικός τετράστυλος και αμφιπρόστυλος ναός, ο οποίος κτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Ο Ναός της Αρτέμιδος είχε πολλές ομοιότητες με τον Ναό της Αθηνάς Νίκης επάνω στην Ακρόπολη και πιστεύεται ότι και οι δύο χτίστηκαν από τον Καλλικράτη και ολοκληρώθηκαν με 20 χρόνια διαφορά ο ένας από τον άλλο. Ο Ναός της Νίκης τώρα αποκαθίσταται στην Ακρόπολη, ενώ η ιστορία του Ναού της Αρτέμιδος έμελλε να είναι περιπετειώδης και άτυχη.

Δέκα αιώνες μετά την ανέγερση του ναού, τον 5ο αιώνα μ.Χ. δηλαδή, ο Ναός της Αρτέμιδος με ελάχιστες μετατροπές έγινε χριστιανική εκκλησία και σε πολλούς μεταγενέστερους χάρτες αναφέρεται ως Παναγία στην Πέτρα. Αλλωστε έτσι, ως εκκλησία που όμως είχε από χρόνια εγκαταλειφθεί και ερειπωθεί, αποτυπώθηκε από τους Stuart και Revett όταν επισκέφθηκαν την Ελλάδα το 1751 για να ζωγραφίσουν τις αρχαιότητες της Αθήνας. Το θαυμάσιο σχέδιο που μας άφησαν οι δύο άγγλοι ζωγράφοι και αρχιτέκτονες είναι μια πολύτιμη και κατά πάσα πιθανότητα μοναδική απεικόνιση του μνημείου, το οποίο λίγα χρόνια αργότερα, το 1778, κατεδαφίστηκε για να χρησιμοποιηθεί το υλικό του στο τουρκικό τείχος που έκτισε ο βοεβόδας των Αθηνών Χατζή Αλί Χασεκί. Τα χρόνια πέρασαν αλλά το μνημείο δεν ξεχάστηκε.

Η ανασκαφή του οικοπέδου

Στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς η Αθήνα απλωνόταν και νέα μεγάλα για τα μέτρα της εποχής κτίρια παρουσιάζονταν παντού, η Αρχαιολογική Εταιρεία ανέθεσε στον αρχαιολόγο Ανδρέα Σκιά την ανασκαφή του οικοπέδου όπου άλλοτε υπήρχε ο ναός προκειμένου να προστατευθούν όσα αρχαία κατάλοιπα είχαν διασωθεί. Ηδη στο οικοδομικό τετράγωνο υπήρχαν φθηνής κατασκευής κατοικίες.

«Να φύγουν τα μπάζα»

Η ανασκαφή που διενεργήθηκε το 1897 ήταν σύντομη και έφερε στο φως λίγα αγγεία και ένα τμήμα του κρηπιδώματος του ναού, καθώς και ένα μικρό τμήμα του αναλημματικού τοίχου που είχε γίνει πιο έξω από τον ναό για να συγκρατήσει τα χώματα. Στη δημοσίευση της ανασκαφής που ακολούθησε ο Σκιάς σημειώνει: «Απεδείχθη δυστυχώς ότι η επελθούσα εις τον αρχαίον ναόν καταστροφή είναι μεγίστη, διό εξ αυτού του οικοδομήματος μόνον τινές των κατωτάτων λίθων του κρηπιδώματος εν τω προνάω ευρέθησαν κατά χώραν».

Η αναζήτηση των καταλοίπων του Ναού της Αγροτέρας Αρτέμιδος δεν σταμάτησε εδώ. Με την ελπίδα μιας συστηματικότερης αρχαιολογικής έρευνας το οικοδομικό τετράγωνο εκτάσεως ενάμισι στρέμματος, που είναι χωρισμένο σε έξι οικόπεδα τα οποία ανήκουν σε πολλούς ιδιοκτήτες, κηρύχθηκε τρεις φορές απαλλοτριωτέο (1964, 1995 και 2002), χωρίς ωστόσο να επιτευχθεί η απαλλοτρίωση λόγω της μεγάλης αξίας που είχε εν τω μεταξύ πάρει η περιοχή. Εκτός αυτού, μετά τον σεισμό του 1999 η Πολεοδομία χαρακτήρισε ετοιμόρροπα και κατεδαφιστέα τα σπίτια που χτίστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα στο οικόπεδο.

Το 2005 υποβλήθηκε στο ΚΑΣ (Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο) αίτημα των ιδιοκτητών του τετραγώνου για άδεια οικοδόμησης. Σύμφωνα όμως με τη γνωμοδότηση του ΚΑΣ που ακολούθησε, οριζόταν να γίνει η κατεδάφιση των πέντε κτισμάτων με δαπάνες του υπουργείου Πολιτισμού και με εποπτεία της Γ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων. Στη συνέχεια, υπουργική απόφαση όριζε τη διενέργεια ανασκαφής στο ακίνητο, μετά την κατεδάφιση των ετοιμόρροπων σπιτιών, προκειμένου να εκτιμηθεί ο βαθμός διατήρησης όσων αρχαιοτήτων τυχόν υπάρχουν κάτω από τα νεότερα σπίτια και να ληφθεί οριστική απόφαση για την τύχη των ιδιοκτησιών. Η κατεδάφιση ορίστηκε να γίνει με τα χέρια, χωρίς μηχανήματα, και ήδη έχουν πέσει τρία από τα πέντε νεότερα κτίσματα.

Η προϊσταμένη της Γ΄ ΕΠΚΑ κυρία Ν. Βαλάκου εξηγεί ότι μετά την πρώτη φάση της κατεδάφισης, που έγινε με χρήματα του ΥΠΠΟ και εποπτεία της Εφορείας, η διαδικασία δεν προχώρησε διότι χρειάζεται νέα άδεια από το ΥΠΕΧΩΔΕ την οποία πρέπει να ζητήσουν οι ιδιοκτήτες καθώς τα ακίνητα δεν είναι απαλλοτριωμένα και η Εφορεία δεν μπορεί να ζητήσει άδεια για κάτι που δεν της ανήκει. «Αυτό που θέλουμε είναι να ελευθερωθεί ο χώρος από τα μπάζα των παλιών κτισμάτων που δεν προλάβαμε να απομακρύνουμε, ώστε να μπορέσει η Εφορεία να προχωρήσει σε αναλυτικότατη έρευνα για ό,τι κατάλοιπα είναι δυνατόν να βρει από τον ναό και τον περίβολό του. Μετά θα προτείνουμε να αλλάξει η απόφαση και να απαλλοτριωθεί το ακίνητο λόγω της σημασίας που έχει ως θέση ενός σημαντικού κλασικού ναού της αρχαίας Αθήνας και επίσης για την απρόσκοπτη θέα που έχει προς το Ολυμπιείο, τα παριλίσια ιερά και την Ακρόπολη. Εκεί θα μπορούσε να διαμορφωθεί ένας νέος αρχαιολογικός χώρος, τον οποίο μπορούμε να αναδείξουμε με ό,τι αρχαία βρεθούν, καθώς και με σχέδια και αποτυπώσεις των αρχαίων που υπήρξαν σε αυτό το σημείο της Αθήνας» δήλωσε η κυρία Βαλάκου.

Σε ό,τι αφορά, τέλος, τις φήμες που κυκλοφόρησαν στο Διαδίκτυο ότι ορισμένοι οικοπεδούχοι έχουν πάρει άδεια «κάτω από το τραπέζι» για να χτίσουν ξενοδοχείο, η κυρία Βαλάκου τις χαρακτήρισε απολύτως ψευδείς και εξοργιστικές.